Βλέπετε στην Τουρκία το 1893, πριν καν γεννηθούν ο Αράμ και η Σέτα, έγινε μια έκλειψη σελήνης. Στα χωριά και τις πόλεις, οι Τούρκοι βγήκαν μέσα στη νύχτα και με τα κανόνια και τα όπλα τους άρχισαν να πυροβολούν "το άγριο κτήνος" στον ουρανό που σκέπαζε το φεγγάρι. Κάποιοι άλλοι πάσκιζαν να διώξουνε το κτήνος με φωνές. Οι Αρμένιοι παρακολουθούσαν. Κι έπειτα, δυο χρόνια αργότερα, το 1895, ο Σουλτάνος, ανήσυχος για μερικούς ανυπάκουους Αρμένηδες, κύρηξε Ιερό Πόλεμο, ένα Τζιχάντ και αμέσως οι Τούρκοι ξαναβγήκαν μέσα στη νύχτα κι άρχισαν να πυροβολούν, αλλά όχι το "κτήνος στο φεγγάρι". Πυροβολούσαν τους γείτονες τους, τους Αρμένηδες που κλείστηκαν όπως όπως σε ντουλάπες και χώθηκαν μέσα σε χαντάκια και κρύφτηκαν σε γωνίες. Αλλαλάζοντας οι Τούρκοι, βγήκαν στους δρόμους και τους σκότωσαν. Ο Αράμ και η Σέτα έρχονται από έναν συγκεκριμένο τόπο και μια συγκεκριμένη εποχή. Τα χρόνια πέρασαν κι εγώ ακόμα προσπαθώ να καταλάβω.
Ρίτσαρντ Καλινόσκι - Το Κτήνος στο Φεγγάρι (μετ. Δημήτρης Τάρλοου)
Μια μικρή Αρμένικη Ιστορία{1}
Gar oo chugar. Μια φορά κι έναν καιρό, στ'αρμένικα... Έτσι αρχίζει το, γραμμένο το 1995, δραματικό έργο του πολωνικής καταγωγής Αμερικανού συγγραφέα Ρίτσαρντ Καλινόσκι, "Το Κτήνος στο Φεγγάρι".
Gar oo chugar, λοιπόν, υπήρχε ένας λαός στους πρόποδες του όρους Αραράτ, απόγονοι του Χαϊκ που εμείς τους μάθαμε ως Αρμένιους. Από το 600 π.Χ. που ιδρύθηκε το Βασίλειο της Αρμενίας μέχρι το 95 π.Χ., όταν ο Τιγράνης ο Μέγας έφερε την Αρμενία στη μέγιστη ακμή της, η χώρα γνώρισε δυο μεγάλες εισβολές από τους Πέρσες και τους Έλληνες, χωρίς ποτέ να υποδουλωθεί, αλλά λειτουργώντας ως αυτόνομο προτεκτοράτο των δυο αυτοκρατοριών.
Το 301 μ.Χ. ο βασιλιάς Τιριδάτης ο Τρίτος, ανακηρύσσει ως επίσημη θρησκεία των Αρμενίων τον Χριστιανισμό, 30 χρόνια πριν βαφτιστεί ο Μέγας Κωνσταντίνος, και μαζί με τον επίσκοπο Γρηγόριο έχτισε τον πρώτο καθεδρικό ναό της χριστιανοσύνης, δημιουργώντας μια τεράστια αρχιτεκτονική παράδοση που πέρασε στο Βυζάντιο και από κει στην υπόλοιπη Ευρώπη.
Το 645 μ.Χ. όταν η μεγάλη Αραβική Αυτοκρατορία έφτασε στους πρόποδες του Αραράτ, το ισχυρό Βασίλειο της Αρμενίας, όπως πολλά βασίλεια πριν από αυτό, είχε ήδη διαλυθεί. Όμως οι Άραβες δεν μπόρεσαν ποτέ να υποτάξουν πλήρως τον αρμένικο λαό, παραχωρώντας τους έτσι αυτονομία μέσα στα πλαίσια της αυτοκρατορίας τους.
Τετρακόσια χρόνια μετά, η επέλαση των Σελτζούκων Τούρκων διέλυσε κάθε ίχνος του Βασιλείου της Αρμενίας, εκτοπίζοντας τους Αρμένιους, οι οποίοι κατέφυγαν στην οροσειρά του Ταύρου στη σημερινή νοτιοανατολική Τουρκία, όπου και δημιούργησαν, υπό τον βασιλιά Ρούμπεν τον Πρώτο, το Αρμένικο Βασίλειο της Κιλικίας. Η έλευση των πρώτων σταυροφόρων βρήκε τους Αρμένιους ισχυρούς άρχοντες να βοηθούν τους "αδελφούς χριστιανούς" της μακρινής Δύσης, δημιουργώντας άρρηκτες σχέσεις φιλίας ανάμεσα στους Αρμένιους και τους Γάλλους που επισφραγίστηκαν με μια σειρά γάμων ανάμεσα σε ευγενείς των δύο χωρών.
Διακόσια και πλέον χρόνια μετά, το Βασίλειο της Αρμενίας παρέμενε το μοναδικό χριστιανικό κράτος στην περιοχή της ανατολικής Μεσογείου, όταν και υπετάχθη στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. "Πιστό Έθνος" ονόμαζαν οι Τούρκοι τους Αρμένιους, οι οποίοι κατάφεραν να ενσωματωθούν στους μηχανισμούς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, είτε ως δημόσιοι υπάλληλοι, είτε ως αυτόνομοι επιστήμονες (γιατροί, συμβολαιογράφοι, αρχιτέκτονες κλπ), χωρίς όμως να αποκτήσουν ποτέ πλήρη δικαιώματα, λόγω της χριστιανικής τους θρησκείας.
Στα τέλη του 18ου αιώνα άρχισε να τίθεται από τις ευρωπαϊκές χώρες το λεγόμενο Αρμένικο Ζήτημα. Η παροχή, δηλαδή, στοιχειωδών ελευθεριών στους Αρμένιους. Τότε, τα Χριστούγεννα του 1895, το "κτήνος" κατέβηκε για πρώτη φορά από το φεγγάρι, στέλνοντας εκατοντάδες χιλιάδες Αρμένηδων στον θάνατο.
Το 1908, ο Σουλτάνος Αβδούλ Χαμίτ ο Β', ανατράπηκε από την Επανάσταση των Νεοτούρκων, οι οποίοι, στηριζόμενοι και από τους Αρμένιους ηγέτες δημιούργησαν το νέο Τουρκικό κράτος. Η αρμένικη κοινότητα για πρώτη φορά μετά από 400 χρόνια άρχισε να πιστεύει ότι η συνύπαρξη μεταξύ μουσουλμάνων και χριστιανών ήταν πλέον εφικτή. Όμως. στις 24 Απριλίου 1915, με αφορμή την ύπαρξη σώματος Αρμενίων εθελοντών στον Ρωσικό στρατό, 600 σημαίνοντες Αρμένιοι εκτοπίζονται από την Κωνσταντινούπολη, μια κίνηση που θεωρείται η έναρξη της Γενοκτονίας των Αρμενίων, η οποία ολοκληρώθηκε με την ψήφιση του νόμου περί "μετακίνησης των αρμενικών πληθυσμών" στις 29 Μαΐου 1915.
Κατά τη διάρκεια της "μετακίνησης" αυτής, 1.500.000 Αρμένιοι βρήκαν τον θάνατο (οι τουρκικές πηγές κατεβάζουν αυτόν τον αριθμό σε 600.00 - 800.000), ενώ αμέτρητες γυναίκες βιάσθηκαν και παιδιά πουλήθηκαν σε σκλαβοπάζαρα.{2}
Το έργο
Παιδιά "εκτοπισμένων" Αρμένηδων είναι και ο Αράμ με τη Σέτα, οι δύο ήρωες του έργου. Οι γονείς του Αράμ (εξαιρετικός ο Δημήτρης Τάρλοου ισορροπεί ανάμεσα στον "νέο" Αμερικανό και τον "παλιό" Αρμένη), καθώς και τα δυο αδέλφια του, αποκεφαλίστηκαν ενώ αυτός κρυβόταν κάτω από το παλιό παλτό του πατέρα του. Η μητέρα της Σέτα (η Ταμίλα Κουλίεβα πείθει με κάθε σπιθαμή του σώματος της ότι είναι, όντως, μια υποσιτισμένη έφηβη) σταυρώθηκε από τους Τούρκους και η μεγαλύτερη αδελφή της βιάσθηκε μπροστά στα μάτια της εννιάχρονης, τότε, κοπέλας που εμείς βλέπουμε να μπαίνει στη σκηνή 15 χρονών, νύφη φωτογραφίας και δια αλληλογραφίας, άρτι αφιχθείσα στο Γουισκόνσιν της Αμερικής, νέα πατρίδα του φωτογράφου Αράμ.
"Το κτήνος στο φεγγάρι" from elculture.gr on Vimeo.
Το έργο όλο, λειτουργεί κάτω από το βάρος της τραγωδίας που κουβαλούν μέσα τους οι δύο αυτοί άνθρωποι. Η προσκόλληση της Σέτα στην κούκλα που της χάρισε η μητέρα της και η αντίστοιχη του Αράμ στο παλιό παλτό του πατέρα του είναι η προσκόλληση τους στην παιδική ηλικία και η μη αποδοχή της νέας τους ταυτότητας. Το ζευγάρι επικοινωνεί μηχανικά, κρατώντας τους τύπους σε όλα ακόμα και στην συζυγική κλίνη, όπου ο έρωτας μετατρέπεται σε μια μηχανική πράξη αναπαραγωγής και η Σέτα το σκεύος μέσα από το οποίο θα ανα-δημιουργηθεί η παλιά αρμένικη οικογένεια. Μια οικογένεια, μονίμως παρούσα σε μια παλιά κορνιζαρισμένη φωτογραφία της οικογένειας του Αράμ, ο οποίος έχει αφαιρέσει από αυτή τα κεφάλια των εικονιζομένων με μόνο σκοπό να συμπληρώσει τα κενά με τα κεφάλια της καινούργιας που θα δημιουργήσει με τη Σέτα.
Σταδιακά, βλέπουμε το ζευγάρι να έρχεται πιο κοντά. Δεν είναι ο έρωτας που τους κρατά ενωμένους. Είναι η δέσμευση που δημιουργείται μέσα από μια πραγματική φιλία, αλλά και η "υπόσχεση" μιας ολοκληρωμένης οικογένειας. Μια υπόσχεση που μένει στα λόγια καθώς η στειρότητα της Σέτα (απότοκο και αυτή του "εκτοπισμού") εμποδίζει την εκπλήρωση της. Και οι δύο προσπαθούν να κρατήσουν την οικογένεια τους ενωμένη, αλλά ο καθένας τους με διαφορετικό τρόπο και σκοπό. Ο Αράμ πασχίζει να διατηρήσει την "αρμενικότητα" του, αρνούμενος να αποδεχτεί, ακόμα και μετά από δώδεκα χρόνια προσπαθειών, το γεγονός ότι η γυναίκα του είναι στείρα, ενώ η Σέτα, μέλος πια του νέου κόσμου στον οποίον ζει προσπερνά τα βιώματα και θέτει τις βάσεις για τη δημιουργία μιας νέας "αμερικανικής" οικογένειας μαζί με τον άντρα της.
Το έργο κλείνει με μια φωτογραφία. Ο Αράμ, η Σέτα και ο Βίνσεντ, το ορφανό Ιταλών μεταναστών που περιμαζεύει η Σέτα και λειτουργεί ως ο συνδετικός κρίκος ανάμεσα στο παρελθόν και το μέλλον, στέκονται δίπλα στο τραπέζι (κυρίαρχο μέρος του σκηνικού γύρω από το οποίο εκτυλίσσεται όλη σχεδόν η δράση). Η Σέτα και ο Βίνσεντ χαμογελούν πλατιά, ενώ στο πρόσωπο του Αράμ σχηματίζεται ένα αβέβαιο, "μισό", χαμόγελο. Η παλιά κορνιζαρισμένη φωτογραφία έχει πλέον αντικατασταθεί, αλλά αυτός βρίσκεται (και πάλι) στην αρχή...
---------------------------------------------------------------------
{1} Πηγή: Jacques Der Alexanian - Ο ουρανός ήταν μαύρος πάνω απ'τον Ευφράτη. Η τραγική ιστορία των Αρμενίων, Εκδόσεις Λιβάνη.
{2} [...] Το τελευταίο και χειρότερο μέτρο κατά των Αρμενίων ήταν η ομαδική εκτόπιση όλου του πληθυσμού που ξεριζώθηκε για να σταλεί στην έρημο και να υποστεί όλων των ειδών τις φρικαλεότητες. Δεν είχαν ληφθεί μέτρα για την μεταφορά και την διατροφή τους. Τ α θύματα, μεταξύ των οποίων ήταν καλλιεργημένοι άνδρες και γυναίκες της ανώτερης κοινωνίας, χρειάστηκε να περπατούν συνέχεια εκτεθειμένοι στις επιδρομές των συμμοριών που γι'αυτόν τον σκοπό είχαν δημιουργηθεί. Τα σπίτια κυριολεκτικά ρημάχτηκαν. Οι οικογένειες χώρισαν. Οι άνδρες σκοτώθηκαν, οι γυναίκες και οι νέες κοπέλες βιάσθηκαν καθ'οδόν ή κλείστηκαν στα χαρέμια, τα παιδιά πετάχτηκαν στα ποτάμια ή πουλήθηκαν σε ξένους από τις μητέρες τους, για να μην πεθάνουν από την πείνα.
Τα γεγονότα που περιγράφονται στις αναφορές που έχουν φτάσει στην Πρεσβεία, από απολύτως αξιόπιστους μάρτυρες ξεπερνούν τις πιο κτηνώδεις και διαβολικές θηριωδίες που διαπράχθηκαν ή επινοήθηκαν ποτέ στην ιστορία του κόσμου. [...]
(Henry Morgenthau - Αμερικανός Πρέσβης στην Κωνσταντινούπολη)
[...] 'Ετσι τον Ιούνιο του 1915, άρχισαν οι φρικαλεότητες που όμοιες τους δεν έχει άλλες η ιστορία. Από όλα τα χωριά και τις πόλεις της Κιλικίας, της Ανατολίας και της Μεσοποταμίας, οι Χριστιανοί Αρμένιοι υποχρεώθηκαν ν'ακολουθήσουν την πορεία του θανάτου τους. Ήταν μια μεθοδική δουλειά, ξεκαθάρισμα της μιας περιοχής μετά την άλλη άσχετα αν ήταν κοντά σε εμπόλεμη περιοχή ή εκατοντάδες χιλιόμετρα μακριά. [...]
[...] Τα δυστυχή πλάσματα συγκεντρώθηκαν από τα διάφορα χωριά και οδηγήθηκαν ανάμεσα από τα βουνά στις στέπες της Αραβικής ερήμου όπου δεν υπήρχε καμμιά πρόβλεψη για την υποδοχή και τη συντήρηση τους, όπως δεν είχε ληφθεί καμμιά πρόνοια για τον επισιτισμό τους καθ'οδόν. Η σκέψη ήταν ότι όσοι δεν πέθαιναν ή δεν σκοτώνονταν στον δρόμο έπρεπε οπωσδήποτε να πεθάνουν από πείνα. [...]
[...] Όσους δεν ήταν πια σε θέση να προχωρήσουν τους ξέκαναν με βουρδουλιές ή τους σκότωναν. Τα καραβάνια μίκραιναν όλο και πιο πολύ καθώς η πείνα, η δίψα, η αρρώστια και ο φόνος τα αποδεκάτιζαν. Νέες γυναίκες και κοπέλες βιάζονταν ή τις πουλούσαν σε δημοπρασία.
Στις 31 Αυγούστου 1915 ο Ταλαάτ Μπέης (υπουργός Εσωτερικών της Τουρκίας) δήλωνε στον Γερμανό Πρέσβη "Το Αρμενικό Ζήτημα δεν υπάρχει πιά". Αυτό που έλεγε ήταν αλήθεια γιατί μέχρι τότε είχαν πραγματοποιηθεί όλες οι εκτοπίσεις. [...]
[...] Το όλο σχέδιο δεν ήταν τίποτα άλλο παρά ένα ψυχρό πολιτικό μέτρο, που είχε σαν αντικειμενικό σκοπό την εξόντωση ενός ανώτερου στοιχείου μέσα στον πληθυσμό που μπορούσε να είναι επικίνδυνο. Και σε αυτό πρέπει να προστεθεί η απληστία.[...]
(Fridjtof Nansen - Ύπατος Αρμοστής Προσφύγων Κοινωνίας των Εθνών)
